00:00:01 Noddwr
Cefnogir y podlediad hwn gan findmypast gwefan Hanes Teulu.
00:00:07 Noddwr
Sut beth oedd bywyd i weision domestig, gweithwyr a chymunedau lleol yn ein safleoedd treftadaeth mwyaf diddorol?
00:00:14 Noddwr
Darganfyddwch hanes cudd a chyfrinachau claddedig pobl o bob cefndir sy'n gysylltiedig â lleoedd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, y mae eu straeon yn goleuo ein gorffennol a'n presennol.
00:00:24 Noddwr
Darganfyddwch ble roedden nhw'n byw ac yn gweithio a gyda phwy mewn cannoedd o gofnodion cyfrifiad o ofodau'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
00:00:30 Noddwr
Am ddim.
00:00:31 Noddwr
A darganfyddwch sut i archwilio hanes eich teulu.
00:00:36 Noddwr
Dewch i weld ble mae'r gorffennol yn mynd â chi yn findmypast.co.uk/national-trust.
00:00:52 James Grasby
Helo a chroeso i bodlediad yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. James Grasby ydw i, uwch guradur gyda'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Heddiw rydym yn teithio'n ddwfn i fyd hynafol yn yr unig fwynglawdd aur Rhufeinig y gwyddom amdano yn y DU.
00:01:05 James Grasby
Dolaucothi yn Sir Gaerfyrddin, Cymru. Byddwn yn dadorchuddio trysorau cudd ac yn datgelu dyfeisgarwch yr Ymerodraeth Rufeinig.
00:01:21 James Grasby
Mae’n bwrw glaw, mae’n bwrw glaw heddiw. Mae'n ddiwrnod glawog meddal yn Sir Gaerfyrddin hardd ac rwy'n agosáu at yr hyn na allaf ond ei ddisgrifio fel
00:01:34 James Grasby
olion Amffitheatr Rufeinig wedi'i chladdu mewn coetir hynafol. Am ofod tir rhyfeddol, yn codi ar bob ochr. Ardal ganolog wastad gyda thref sianti o adeiladau haearn rhychiog a churiad ysgafn, meddal, y glaw Cymreig hwn.
00:01:49 James Grasby
Mae'n lle rhyfeddol ac enigmatig. Dyna'r sied weindio, y sied, y
gweithdy a'r sied daclu. Y sied daclu. Nawr, dwi'n meddwl fy mod i'n mynd i ddod o hyd i fy ffrind Donna
00:02:02 James Grasby
yma.
00:02:07 Donna Taylor
James, croeso i Ddolaucothi!
00:02:09 James Grasby
Donna, mae hiraeth wedi fy nenu yn ôl, teimlad o hiraeth i fod yn ôl yng Nghymru.
00:02:14 James Grasby
Nawr, pa
00:02:15 James Grasby
offer sydd gennych chi yma? Rydyn ni y tu mewn i'r sied.
00:02:17 James Grasby
Sied?
00:02:18 Donna Taylor
Sied daclu.
00:02:18 James Grasby
Sied Daclu, a beth oedd yn digwydd yma?
00:02:18 Donna Taylor
Felly dyma lle rydyn ni'n cael ein gwisgo gyda'n hetiau caled a'n lampau glowyr yn barod i deithio dan ddaear.
00:02:27 James Grasby
Dwi'n mynd i newid nawr, ydw i?
00:02:28 Donna Taylor
Rydych chi'n eithaf tal a dyyn ni ddim am i chi daro'ch pen
00:02:32 Donna Taylor
02:39:00 Donna Taylor
Yn un o'n lampau.
00:02:39 Donna Taylor
Yn un o'n lampau.
00:02:42 Donna Taylor
Felly os gallech chi ddal y pecyn yma
00:02:45 Donna Taylor
ar eich
00:02:46 Donna Taylor
ochr.
00:02:46 James Grasby
Da iawn.
00:02:48 Donna Taylor
Ac yna byddwn yn clipio'r lamp ar flaen eich het galed.
00:02:53 Donna Taylor
Ie. Sut mae hynny'n teimlo?
00:02:54 James Grasby
Mae’n teimlo’n hollol
00:02:55 James Grasby
ysblennydd. Diolch yn fawr iawn yn wir.
00:02:59 James Grasby
Mae yna ychydig o deithio mewn amser yn digwydd yma, yn toes? Oherwydd ymhlith yr offer modern iawn yma mae pethau y byddwn i'n - maen nhw'n mynd yn ôl o leiaf 100 mlynedd am wn i?
00:03:13 James Grasby
Arwain y ffordd.
00:03:19 Donna Taylor
Felly rydyn ni'n mynd i ymweld â chwpl o'n pyllau glo ac efallai y byddwch chi'n cael maddeuant am feddwl y byddem ni'n mynd i lawr i fynd o dan y ddaear.
00:03:27 James Grasby
Ie.
00:03:27 Donna Taylor
Ond yn Nolaucothi rydym yn hoffi gwneud pethau ychydig yn wahanol. Felly rydyn ni'n mynd i fynd i fyny ochr y bryn.
00:03:33 James Grasby
Mae hynny'n groes i’r graen! I fyny ochr y bryn?
00:03:35 Donna Taylor
I fyny ochr y bryn
00:03:36 Donna Taylor
Wel, y rheswm yw ein bod ni'n sefyll ar waelod mwynglawdd brig, felly mae'n
00:03:40 Donna Taylor
rhaid i ni ddringo
00:03:41 Donna Taylor
ein ffordd allan o'r mwynglawdd brig hwn i ddod o hyd i weddill y mwyngloddiau.
00:03:45 James Grasby
Felly rydyn ni'n mynd i fyny'r bryn er mwyn
00:03:46 James Grasby
mynd i lawr?
00:03:47 Donna Taylor
Ydyn.
00:03:47 James Grasby
Iawn
00:03:49 Donna Taylor
Ychydig o gamau, ond mae'n daith gerdded braf.
00:03:51 James Grasby
Am lecyn hyfryd. Mae'n anodd dychmygu bod y lle hwn yn ganolbwynt i ddiwydiant mor bwysig.
00:04:00 Donna Taylor
Mae'n dirwedd anhygoel, ynte? Felly heddiw mae gennym ni goetir derw gwych, rhan o'r goedwig law Geltaidd, ac felly prin iawn yw’r awgrym o'r gweithgaredd diwydiannol enfawr a fyddai wedi digwydd yma.
00:04:16 Donna Taylor
Felly mae yna olygfa dda wedyn i mewn i'r dyffryn a gallwch chi bron â gweld afon Cothi i lawr ar y gwaelod yno a hefyd casgliad o adeiladau trwy'r coed yno. Dyna bentref Pumsaint. Ond mae hefyd yn safle Caer Rufeinig. Felly byddai’r Rhufeiniaid
00:04:35 Donna Taylor
wedi meddiannu'r ardal hon o tua 74, 75 OC.
00:04:40 Donna Taylor
A byddai'r gaer wedi bod i lawr reit o dan lle mae'r pentref heddiw. Felly byddai'r Rhufeiniaid wedi rheoli'r ardal hon a dyna lle byddai'r fyddin wedi'i lleoli.
00:04:50 James Grasby
Ac roedd hyn ar gyrion Ymerodraeth Rufeinig enfawr?
00:04:54 Donna Taylor
Oedd. Felly roedd gan y Rhufeiniaid, dwi'n meddwl, restr siopa o beth oedden nhw eisiau ei gael o Brydain, a llawer ohono oedd ein cyfoeth mwynau a
00:05:02 Donna Taylor
metel. Felly byddent wedi anfon sgowtiaid i ddarganfod ble roedd yr holl ddyddodion da hyn ac yna wedi dod â'r fyddin i mewn y tu ôl iddynt. Cymerodd 30 mlynedd ychwanegol iddynt gyrraedd Cymru. Roedd Cymru wedi’i hamddiffyn mor drwm ac un o’r rhesymau rydyn ni’n meddwl bod y Rhufeiniaid eisiau dod yma yw oherwydd eu bod nhw’n gwybod am y dyddodion aur yma. Felly mae'n debygol bod y bobl leol
00:05:24 Donna Taylor
eisoes yn defnyddio'r dyddodion aur, efallai'n gwneud gemwaith a masnachu'r aur ac yna byddai'r Rhufeiniaid wedi gwybod bod aur yn dod allan o'r fan hon. Felly ie, 30 mlynedd ychwanegol i ddod mor bell â hyn ac yna rhoi eu technegau mwyngloddio ar waith yma.
00:05:45 Barry Burnham
Roedd yn amlwg bod gan y Rhufeiniaid
00:05:46 Barry Burnham
allu i nodi adnoddau gwerth chweil. Roedd y wladwriaeth Rufeinig a'r Ymerawdwr i bob pwrpas yn berchen ar yr holl fwyngloddiau aur, pob mwynglawdd plwm, arian, a rhai o'r mwyngloddiau haearn ar draws yr ymerodraeth. Felly byddai hon wedi bod yn ystâd
00:06:03 Barry Burnham
imperialaidd yn fwy na thebyg.
00:06:05 Helen Burnham
Roedd yn gymharol agos i'r wyneb ac mae'n debygol iawn mai aur rhydd oedd yr aur y daethant o hyd iddo, a fyddai'n cael ei brosesu'n weddol hawdd trwy ddulliau a oedd yn manteisio ar y ffaith bod aur o'i gymharu â'r rhan fwyaf o bethau eraill yn drwm iawn.
00:06:18 Barry Burnham
Barry Burnham ydw i.
00:06:18 Helen Burnham
Helen Burnham ydw i.
00:06:18 Barry Burnham
Ar hyn o bryd, mae fy ngwraig a minnau, Helen a minnau yn geidwaid archaeoleg treftadaeth. Ni yw’r unig ddau yng Nghymru fel y cyfryw.
00:06:29 Helen Burnham
Cyfarfûm â’r Barri pan oedd y ddau ohonom yn fyfyrwyr. Rydyn ni wedi bod yn briod nawr ers 44 mlynedd.
00:06:35 Barry Burnham
Ond rydym wedi bod yn archwilio'r mwyngloddiau ers 1982.
00:06:42 Barry Burnham
Gwyddom fod gan y Rhufeiniaid Gaer ategol ar gyfer 500 neu efallai 1000 o filwyr ar ochr ogleddol yr afon, tua cilometr i ffwrdd. Daethant â'r lefelau uchaf o dechnoleg oedd ganddynt. Roeddent wedi etifeddu cryn dipyn o hynny
00:07:01 Barry Burnham
gan yr Eifftiaid ac o wareiddiadau cynharach, yn hytrach na’u bod yn dechrau o'r dechrau. Daethant â llawer iawn o ddŵr i mewn i weithio'r safle oherwydd gallwch glirio malurion, gallwch ei ddefnyddio i brosesu'r metel yr ydych yn ceisio ei gyrraedd.
00:07:17 Helen Burnham
Mae Aur Rhydd yn fath o aur y mae pobl weithiau'n ddigon ffodus i ddod o hyd iddo mewn rhannau eraill o'r byd lle gallwch chi weld aur a gallwch chi ei godi. Ac weithiau mae yna Dalpiau eithaf mawr, er bod hynny'n anarferol iawn.
00:07:31 Barry Burnham
Mae'r rhan fwyaf o'r gweddill yn llafur caled. Realiti'r
00:07:37 Barry Burnham
gloddfa ei hun yw mai mwynglawdd mecanyddol yw hwn. Mae'n cael ei yrru gan geibiau, offer mwyngloddio, cynion. Ddim yn soffistigedig mewn unrhyw ystyr. Mwyngloddio Craig Galed ydyw.
00:07:51 Barry Burnham
Unwaith y byddai'r defnydd wedi'i gloddio, byddai'n rhaid ei falu, ei droi'n bowdr, ac yna ei olchi yn y fath fodd fel bod y sbwriel yn cael ei olchi i ffwrdd a byddai'r aur yn cael ei gasglu wedyn. Ar ryw bwynt yn y broses honno. Byddai wedi cael ei gyfuno
00:08:10 Barry Burnham
yn rhyw fath o bwliwn yn ôl pob tebyg a byddai wedi cael ei gludo allan o Brydain i lawr i'r bathdai, yn Rhufain yn ôl pob tebyg, Leon o bosibl, lle byddai wedi'i droi'n ddarnau arian.
00:08:27 James Grasby
Donna, rydyn ni wedi dod rownd y gornel ac mae agoriad llawer mwy amlwg ar ochr y bryn. Gallaf weld twnnel llorweddol a cheuffordd yn mynd i ochr y bryn.
00:08:38 Donna Taylor
Ie, hollol gywir. Ceuffordd. Felly mae'r term ceuffordd yn derm mwyngloddio ar gyfer twnnel llorweddol neu dwnnel sy'n draenio ei hun. Gelwir hwn yn ogof cau sy'n golygu powlen neu
00:08:49 Donna Taylor
grochan. Felly mae hynny'n sbarduno'r dychymyg ychydig. Ond yr hyn sydd gennym yma yw twnnel sgwâr gwych wedi'i yrru i ochr y bryn sy'n agor allan i oriel. Felly
00:09:02 James Grasby
Waw.
00:09:02 Donna Taylor
Barod i gymryd golwg?
00:09:04 James Grasby
Mae'n teimlo fel ein bod ni'n mynd i mewn i ryw ofod defodol, teml anhygoel neu rywbeth. Mae fel y fynedfa i'r isfyd.
00:09:13 James Grasby
Arwain y ffordd Donna.
00:09:17 James Grasby
Mae'r waliau'n sgwâr, wedi'u gweithio'n uniongyrchol i'r creigwely ac yn nenfwd rhyfeddol o wastad. A dyma yw chwarelu manwl gywir. Dyma waith Rhufeinig rydyn ni'n edrych arno?
00:09:31 Donna Taylor
Mae hynny cyn belled ag
00:09:33 Donna Taylor
y credwn yn ymwneud â'r
00:09:35 Donna Taylor
ffordd y mae wedi'i beiriannu a'r dechnoleg a oedd gan y Rhufeiniaid ar gael iddynt. Ond os edrychwch i fyny'r twnnel, gallwch weld pa mor sgwarog o hardd yw ac mae'n llydan iawn.
00:09:47 Donna Taylor
Ac mewn rhai achosion, efallai y byddwn yn galw hyn yn or-beirianyddol oherwydd pan fyddwch chi'n cloddio'r creigwely hwn, mae'n graig wastraff ac rydych chi'n ei thaflu i ffwrdd. Felly mae'r twnnel hwn yn rhy eang, a dweud y gwir.
00:10:00 Donna Taylor
O'ch cwmpas chi yma gallwch weld yr holl grafiadau. Felly dyma'r holl farciau caib sydd wedi'u gadael ar ôl gan y bobl a gloddiodd hyn allan. Felly os rhowch eich llaw ar farc caib, cafodd ei gloddio tua 2000 o flynyddoedd yn ôl.
00:10:20 James Grasby
Mae hynny'n eithaf syfrdanol. Mae'n teithio mewn amser.
00:10:29 Donna Taylor
Felly fe sylwch ein bod ni'n cerdded ychydig iawn
00:10:32 Donna Taylor
i fyny'r allt hefyd.
00:10:33 James Grasby
Ie, fel gogwydd cynnil. Dim llawer o un, ond beth oedd y rheswm am hynny?
00:10:35 Donna Taylor
Na, ond mae'n ddigon i ddraenio'r dŵr allan o'r
00:10:38 Donna Taylor
mwynglawdd.
00:10:39 James Grasby
Ie.
00:10:40 Donna Taylor
Felly mae unrhyw ddŵr sy'n llifo i'r pwll o'r wyneb neu'n dod trwy'r creigiau yn mynd i gael ei ddraenio allan a thrwy'r twnnel sgwâr braf hwn.
00:10:49 James Grasby
Rydyn ni wedi dod i ddiwedd y geuffordd hon, i mewn i ryw fath o gloddiad croes, twnnel llawer
00:10:58 James Grasby
uwch, ceudwll bron, ogof?
00:11:01 Donna Taylor
Felly gelwir yr oriel hon yn ystafell piler a gwaith, felly rydym ar hyn o bryd yn sefyll mewn ystafell ac yma mae gennym biler neu golofn o graig a gallwch weld y naill ochr a'r llall. Rydyn ni wedi eu rhwystro nhw nawr, ond maen nhw bron fel drysau ac rydyn ni'n meddwl y byddai'r rheini wedi mynd drwodd ac wedi ymestyn allan i ystafell arall yr ochr arall.
00:11:22 James Grasby
Ydych chi wedi dod o hyd i rywfaint? Hynny yw-
00:11:24 James Grasby
Ydych chi'n gweld sbecyn gloyw o aur?
00:11:27 Donna Taylor
Dwi wedi ffeindio aur ac yna wedi ei golli o fewn rhyw awr. Ie, roeddwn i yn y mwynglawdd yn gwneud yr archwiliad. Felly er diogelwch rydyn ni'n dod i wirio'r mwyngloddiau cyn i unrhyw ymwelwyr ddod o dan y ddaear. Ac roedd darn bach o graig rydd a dyma fi'n llwyddo i'w dynnu gyda fy llaw
00:11:47 Donna Taylor
ac am ryw reswm meddyliais dwi'n siŵr bod aur yn hwn, felly dyma fi'n ei roi yn fy mhoced a phan gyrhaeddais yn ôl i'r iard roeddwn i'n siarad â'm cydweithwyr amdano. Ac edrychais yn y darn hwn o gwarts
00:11:58 Donna Taylor
o dan ficrosgop ac roedd y darn lleiaf hwn o aur ac roedd yn hollol brydferth. Fe'i trosglwyddais i fy nghydweithiwr i gael golwg ac ni allai ddod o hyd iddo. A phan drosglwyddodd ef yn ôl i mi, allwn i ddim dod o hyd iddo ychwaith. Felly roeddwn i wedi llwyddo i'w golli, ond roedd mor fach. Ond mae yna ddywediad, wyddoch chi, aur pan ddaethoch o hyd iddo.
00:12:18 Donna Taylor
Ac yn ddiamau roedd brycheuyn o aur i mewn yno.
00:12:25 James Grasby
Donna rydyn ni nawr yn gadael yr oriel ac yn mynd
00:12:28 James Grasby
i fyny, i fyny'r pen grisiau cul yma yn ôl i olau dydd o'r isfyd hwn, y byd cyfnos hwn. Rwy'n diffodd fy nhortsh a fy nghefn yn y coetir hynafol hwn. Am daith ryfeddol.
00:12:47 Donna Taylor
Felly rydyn ni wedi dod allan o waith tanddaearol, ond rydyn ni'n dal i fod mewn mwynglawdd.
00:12:53 James Grasby
Rydyn ni dal mewn mwynglawdd. Hynny yw, mae hwn yn bant dwfn eto, un o'r gweithiau hynny yr oeddech yn eu disgrifio ar y ffordd i mewn. Mae hyn i gyd yn waith dyn yn tydi?
00:13:00 Donna Taylor
Ydi. Felly mae gennym ni system ffosydd sy'n rhedeg drwodd yma.
00:13:04 James Grasby
Y tro cyntaf i mi gwrdd â chi yn yr iard, buoch yn sôn am ddiwedd, mewn gwirionedd, mwyngloddio yma yn y 1940au. Ond a oedd mwyngloddio parhaus yn digwydd yma o'r Oes Efydd efallai hyd at y cyfnod Rhufeinig, hyd at y 1940au?
00:13:21 Donna Taylor
Mae’n un o’r pethau diddorol am Ddolaucothi, felly gwyddom fod gennym weithfeydd cynnar iawn yma, ond dydyni ddim yn gwbl siŵr pryd y daeth y mwyngloddio i ben. Ond fe wyddom fod y mwyngloddio wedi dod i ben ac yr anghofiwyd am yr aur. Nawr sut allwch chi anghofio am aur? Mae wedi bod mor werthfawr erioed, ond efallai mai oherwydd
00:13:43 Donna Taylor
fod llawer o leoedd Rhufeinig yn cael eu hadnabod fel lleoedd drygionus, felly mae gennym hanesion am Wrachod a Dewiniaid a oedd yn arfer mynychu'r pyllau hyn, a chyfeiriwyd at y safle wedyn fel yr ogofâu.
00:13:59 Adroddwr
Ar ôl i'r Rhufeiniaid roi'r gorau i'r mwyngloddio, roedd y gwaith wedi'i adael, ond nid y mwyngloddiau eu hunain.
00:14:05 Adroddwr
Roedden nhw bob amser wedi cael eu cofio fel lle o ddioddefaint a phoenydio, ac felly roedd y lleoedd drwg hyn yn denu pobl ddrwg.
00:14:15 Adroddwr
Roedd dewin drwg wedi ymgartrefu yn y mwynglawdd.
00:14:19 Adroddwr
Ac roedd yn casáu pobl dda.
00:14:24 Adroddwr
Un diwrnod, roedd pum sant ar bererindod i Dyddewi, ac wrth iddynt deithio heibio'r mwyngloddiau, aeth yr awyr yn ddu. Wrth i'r awyr dywyllu, edrychodd y seintiau o gwmpas.
00:14:39 Adroddwr
Cododd y gwynt
00:14:40 Adroddwr
Fflachiodd mellt ar draws yr awyr.
00:14:44 Adroddwr
Roedd gwynt a glaw yn rhuthro o amgylch y pyllau hynafol. Roedd y dewin drwg yn gwybod na fydden nhw byth yn cyrraedd Tyddewi.
00:14:54 Adroddwr
Roedd y pum sant yn benderfynol o bwyso ymlaen beth bynnag oedd ceisio eu hatal rhag cyrraedd eu nod. Ond roedd y dewin drwg yn gyfrwys ac yn glyfar. Galwodd genllysg anferth oedd yn bygwth taflu'r saint oddi ar y ffordd.
00:15:08 Adroddwr
Ar hyn bu raid i'r seintiau
00:15:09 Adroddwr
Seibiant.
00:15:10 Adroddwr
Dyma nhw'n dringo i lawr i'r hen bydew, gan geisio lloches, ond y cwbl y gallent ei ganfod oedd craig fawr. Dyma nhw'n closio yn dynn yn erbyn y graig, i geisio cysgodi rhag y cenllysg. Y gwynt, y glaw
00:15:21 Adroddwr
Y mellt
00:15:22 Adroddwr
yn fflachio a’r taranau yn rhuo o'u cwmpas.
00:15:26 Adroddwr
Roedd y dewin drwg yn clegar.
00:15:29 Adroddwr
Roedd yn gwybod ei fod wedi eu dal.
00:15:32 Adroddwr
Wrth i'r awyr oleuo a phelydrau'r haul ddychwelyd, roedd y saint wedi mynd a'r cyfan oedd ar ôl oedd olion eu hysgwyddau a'u pennau yn erbyn
00:15:42 Adroddwr
y graig.
00:15:47 Donna Taylor
Felly os ydych chi am gadw'ch ffrindiau a'ch teulu'n ddiogel, efallai y byddech chi'n llunio straeon i'w cadw allan o'r lleoedd peryglus hyn. Roedd pobl yn eu hosgoi, ac felly collwyd y wybodaeth am aur yma. Cymaint felly fel bod y teulu Johnes, sef perchnogion yr ystad,
00:16:05 Donna Taylor
wedi cael stad Dolaucothi gan y frenhiniaeth. Nawr nid oes unrhyw frenin yn mynd i roi mwynglawdd aur i ffwrdd yn fwriadol. Felly mae hynny'n dweud wrthym fod stori’r aur wedi'i hanghofio bryd hynny.
00:16:17 James Grasby
Felly daeth y Rhufeiniaid a mynd, a dechreuodd yr oesoedd tywyll fel yr oeddech yn ei ddisgrifio.
00:16:23 James Grasby
Ac aeth y meddyliau bron ar goll, yn sicr yn angof.
00:16:28 James Grasby
A daeth yn rhan o chwedloniaeth a myth.
00:16:31 James Grasby
A pha
00:16:32 James Grasby
bryd y dechreuodd y chwilio am aur drachefn? Pryd cafodd hynny ei danio?
00:16:39 Donna Taylor
Felly roedd teulu'r Johnes yn berchen ar tua 4000 erw o'r wlad o gwmpas yma, yn rhedeg i fyny i Ddyffryn Cothi, ac roedd ganddyn nhw stad helwriaeth fawr a byddent wedi gwahodd eu ffrindiau i fwynhau cefn gwlad Dolaucothi. Ac roedd un o'r cyfeillion hynny yn ddaearegwr, a sylwodd fod yr ogofau hynny, fel y’i gelwid
00:16:58 Donna Taylor
mewn gwirionedd yn fwyngloddiau a meddwl tybed beth allai pobl fod wedi bod yn cloddio amdano. Sylwodd ar faint o gwarts oedd yma a llwyddodd i ddod o hyd i'r brycheuyn aur annelwig hwnnw. Ac felly mae gennym ein cyfnod newydd o gloddio am aur yn y cyfnod Fictoraidd ac Edwardaidd cynnar.
00:17:14 James Grasby
Felly Donna a oes tystiolaeth o weithio yn ddiweddarach yn y pwll glo?
00:17:17 Donna Taylor
Oes, mae yna. A gallwn gael golwg
00:17:20 Donna Taylor
yn y mwyngloddiau hynny.
00:17:20 James Grasby
Go dda, arwain y ffordd
00:17:28 James Grasby
Donna, roedd yn daith hyfryd yn esgyn drwy'r coetir hwnnw a daethoch â mi i olygfa ryfeddol arall, sef ceudwll bylchog ar ochr y bryn gyda choed derw enfawr yn hongian drosto. Mae hon yn
00:17:41 James Grasby
dirwedd o waith dyn sydd wedi dod yn lle diddorol, ar beth ydw i'n edrych?
00:17:47 Donna Taylor
Wel, gallwch weld pam y cafodd y safle hwn ei adnabod fel Ogofau, na allwch chi? Gan fod ganddo mae'n geg fawr tebyg i ogof.
00:17:52 James Grasby
Gawn ni fynd i mewn?
00:17:57 Donna Taylor
Gallwn wir.
00:18:06 James Grasby
Wel, mae'n dywyll ac yn llaith
00:18:09 James Grasby
Ac yn diferu yma, yn tydi?
00:18:23 James Grasby
Donna, yr hyn sy'n drawiadol yw bod hwn yn waith o ansawdd gwahanol iawn i'r llafur a welsom gan y Rhufeiniaid yn y ceudwll cynharach, mae hwn mewn gwirionedd yn eithaf crai gydag arwyneb toredig ac afreolaidd.
00:18:36 Donna Taylor
Ie, yn y mwyngloddiau Rhufeinig
00:18:38 Donna Taylor
gallech weld bod y waliau yno bron wedi eu gwisgo.
00:18:41 Donna Taylor
Roedden nhw'n arwynebau llyfn iawn, tra bod rhain wedi ffrwydro trwy'r creigiau. Felly rydyn ni'n defnyddio driliau llaw i greu twll ac yna rydyn ni'n defnyddio ffrwydron i ffrwydro'r ffordd trwy'r graig, sy'n gadael yr arwynebau garw hyn. Felly mae hwn yn ardal ble tybiwn iddynt ddod o hyd i
00:19:07 Donna Taylor
Felly credwn eu bod wedi bod yn dilyn y gwythiennau cwarts hyn i wahanol gyfeiriadau. Felly lle bynnag y mae gwythiennau cwarts yn mynd, mae'r mwyngloddwyr yn eu dilyn, yn eu tynnu, gan eu gwthio allan trwy'r mwyngloddiau ar droliau mwyngloddio. Felly reit drwy'r mwyngloddiau, byddem wedi cael trac rheilffordd fel y byddai'r troliau wedi rhedeg ynddo a byddai'r rheini wedi cael eu gwthio i mewn ac allan o'r mwynglawdd
00:19:27 Donna Taylor
gan bobl.
00:19:29 James Grasby
Donna mae'r ffaglau hyn yn treiddio i'r tywyllwch yn rhyfeddol, ac rydych chi'n dechrau gweld y lliwiau. Mae'r haenau fertigol hyn o'r graig naturiol a llwyd ac ochrau a math o liwiau rhydlyd. Ond yr hyn sy'n eithaf syfrdanol, os edrychaf i fyny, yw symudliwiad, pefriad arian.
00:19:52 Donna Taylor
Mae'n gwestiwn y mae ein hymwelwyr yn ei ofyn yn aml, ond yn rhyfeddol, ffwng a'r bacteria sy'n byw ar wyneb y graig ydi hwn, ei enw gwyddonol yw acidithiobacillus ferrooxidans. Felly mae'n ffwng a bacteria, ac mae'n byw mewn perthynas symbiotig. Felly maen nhw angen ei gilydd
00:20:12 Donna Taylor
i allu goroesi gan oroesi trwy fwydo ar wyneb y creigiau. Mae'n anhygoel oherwydd heb ein fflachlampau o dan y ddaear, does yna ddim golau naturiol o dan y ddaear, felly mae'n gallu goroesi yn yr amodau hyn.
00:20:28 James Grasby
Dywedwch enw'r peth eto.
00:20:29 Donna Taylor
Thiobacillus ferrooxidans
00:20:32 James Grasby
Rydych chi wedi bod yn ymarfer!
00:20:34 Donna Taylor
Dyna'ch cyfrinair i fynd allan o'r mwynglawdd!
00:20:43 James Grasby
Donna rydym wedi cyrraedd - rydyn ni wedi cyrraedd pengaead. Sut ydyn ni sut ydyn ni'n mynd i fynd allan?
00:20:48 Donna Taylor
Felly i fynd allan, rydyn ni'n mynd i ddringo ein ffordd allan o'r mwynglawdd.
00:20:53 Donna Taylor
Iawn. Felly os edrychwch yn union uwch eich pen, gallwch weld y clytwaith yna o
00:20:57 Donna Taylor
waith coed, ac sy'n ffurfio
00:20:59 Donna Taylor
canllaw. Felly mae gennym ychydig o risiau yn arwain at dwll wedi'i dorri allan i'r graig ac yna gallwn ddringo i fyny.
00:21:07 Donna Taylor
Ydych chi'n barod am un antur arall?
00:21:09 James Grasby
Wel arweiniwch y ffordd, arweiniwch y ffordd a byddaf yn dilyn, mae'n edrych braidd yn frawychus! Mae’n foment Lara Croft, Tomb Raider yn tydi?
00:21:18 Donna Taylor
Ie, dwi'n meddwl
00:21:19 Donna Taylor
Mae'n
00:21:19 Donna Taylor
well peidio ag edrych achos mae'n edrych yn waeth nag ydyw!
00:21:21 James Grasby
Ydych chi wedi gwneud hyn o’r blaen Donna?
00:21:21 Donna Taylor
Sawl tro!
00:21:26 James Grasby
Ydych chi'n siŵr eich bod chi'n gwybod y ffordd?
00:21:26 James Grasby
Yn hollol siŵr!
00:21:26 James Grasby
Peidiwch ag edrych arna i!
00:21:32 Donna Taylor
Os edrychwch yn ôl oddi tanom ni, dyna lle'r oedden ni'n sefyll.
00:21:34 James Grasby
Dydw i ddim eisiau!
00:21:32 Donna Taylor
Dyna lle roedden ni'n sefyll!
00:21:39 James Grasby
Dwi'n dechrau cael llygedyn o befrio, cipolwg o olau dydd yn gorlifo i mewn i fynedfa’r
00:21:43 James Grasby
mwynglawdd.
00:21:46 James Grasby
Donna roedd hynny'n hollol wych, bythgofiadwy!
00:21:53 James Grasby
Grymoedd enfawr natur a phawb sy'n llafurio i gloddio'r twneli hynny. Gallwn i fod wedi mynd ymlaen i archwilio hynny drwy'r dydd. Rydyn ni nawr yn mynd i lawr yr allt yn ôl tuag at y man cychwyn. Donna, mae mwy o archwilio i'w wneud?
00:22:11 Donna Taylor
Oes
00:22:12 Donna Taylor
Ac mae gennym ni lwyth o bosau i'w datrys o hyd yn Nolaucothi.
00:22:18 Donna Taylor
O'r archeoleg i'r ddaeareg, nid ydym yn deall yn iawn pam fod aur yma yn y lle cyntaf. Mae'n dipyn o anghysondeb daearegol.
00:22:29 James Grasby
Ac aur materol yw hwn, sy'n atseinio heddiw fel rhywbeth drudfawr a gwerthfawr a sylfaenol i'n heconomïau ac sy'n sylfaenol i'n haddurn a'n haddurniadau o emwaith. Mae hwn yn rhywbeth a gloddiwyd, a gloddiwyd gan bobl am fwy na 4000 o flynyddoedd yn y wlad hon, yn sicr 2000 o flynyddoedd yma o gyfnod y Rhufeiniaid ac ymlaen
00:22:51 James Grasby
ac fe ddechreuodd yma!
00:22:54 James Grasby
A beth fyddem ni'n ei wneud heb y Rhufeiniaid?
00:23:45 Noddwr
Cefnogir y podlediad hwn gan wefan Hanes Teulu. Find my Past, gyda straeon heb eu hadrodd a chyfrinachau pobl go iawn a fu unwaith yn cerdded y mannau hanesyddol sydd bellach o dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
00:23:59 Noddwr
Darganfyddwch sut roedden nhw'n byw ac yn gweithio a gyda phwy mewn cannoedd o gofnodion cyfrifiad am ddim a darganfyddwch sut i archwilio hanes eich teulu. Dewch i weld ble mae'r gorffennol yn mynd â chi yn findmypast.co.uk/national-trust.